Ο Υπερρεαλισμός ήταν κίνημα λογοτεχνικό (ποιητικό/πεζογραφικό), φιλοσοφικό και καλλιτεχνικό, που αναπτύχθηκε κυρίως στη Γαλλία και έφθασε στη μεγάλη ακμή του κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου με ηγέτη τον Αντρέ Μπρετόν. Αρχή του κινήματος θα μπορούσε να θεωρηθεί το πρώτο Υπερρεαλιστικό Μανιφέστο που δημοσίευσε ο Μπρετόν το 1924.
Επιδίωξη της ομάδας των Υπερρεαλιστών ήταν να εφαρμόσουν τον επιστημονικό πειραματισμό σε όλες τις μορφές έκφρασης του ανθρώπου: έργα της λογοτεχνίας, εικαστικά (ζωγραφική/γλυπτική), κινηματογράφος – επειδή αυτός ήταν ο μόνος ικανός να αλλάξει τον κόσμο και τη ζωή. Στην προσπάθειά τους αυτή στηρίχτηκαν σε δύο επαναστατικές ρήσεις: σ’ αυτήν που ανήκει στον ποιητή Αρθούρο Ρεμπώ : «να αλλάξουμε τη ζωή», και σ’ αυτήν που ανήκει στον φιλόσοφο Καρλ Μαρξ : «ν’ αλλάξουμε τον κόσμο». Ο Αντρέ Μπρετόν, που ήθελε να αλλάξει την πραγματικότητα, έλεγε: «Aυτά τα δύο συνθήματα είναι ταυτόσημα για μας»
Ανάμεσα στο 1930-1933 νέο αίμα προσήλθε στις τάξεις του κινήματος: Λουίς Μπουνιουέλ [Luis Buñuel, 1900-1983], Σαλβαδόρ Νταλί [Salvador Dalí, 1904-1989], Ρενέ Σαρ [René Char, 1907-1988], Τριστάν Τζαρά [Tristan Tzara, 1896-1963], ο André Thirion [1907-2001].
Ιδού επίσης ορισμένες βασικές αρχές του υπερρεαλισμού, όπως καταγράφονται στην περίφημη Διακήρυξη της 27ης Ιανουαρίου 1925:
1. Δεν έχουμε καμία σχέση με τη λογοτεχνία. Αλλά μπορούμε θαυμάσια να τη χρησιμοποιήσουμε, αν χρειαστεί, όπως όλος ο κόσμος.
2. Ο σουρεαλισμός δεν είναι κανένα καινούργιο ή ευκολότερο μέσο έκφρασης, ούτε κάποια μεταφυσική της ποίησης. Είναι ένα μέσο για την ολοκληρωτική απελευθέρωση του πνεύματος και όλων όσων του μοιάζουν.
3. Είμαστε αποφασισμένοι να κάνουμε Επανάσταση.
4. Κολλήσαμε τη λέξη σουρεαλισμός με τη λέξη Επανάσταση μόνο και μόνο για να δείξουμε τον αμερόληπτο, αδέσμευτο και εντελώς απεγνωσμένο χαρακτήρα αυτής της Επανάστασης.
5. Δεν ισχυριζόμαστε πώς θα διορθώσουμε κανένα από τα σφάλματα των ανθρώπων. Σκοπεύουμε όμως να τους δείξουμε πόσο εύθραυστες είναι οι σκέψεις τους και πάνω σε ποία κινούμενη άμμο, σε ποίο σαθρό έδαφος έχουν θεμελιώσει τα ετοιμόρροπα σπίτια τους
6. Στέλνουμε στην κοινωνία αυτή την αυστηρή προειδοποίηση: να προσέχει τη διαγωγή της. Κανένα πνευματικό της παραστράτημα δεν πρόκειται να μας διαφύγει…
7. Είμαστε δεξιοτέχνες στην Εξέγερση. Δεν υπάρχει ένα μέσο δράσης που να μην είμαστε σε θέση να χρησιμοποιήσουμε, αν χρειαστεί…
Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1901 γεννιέται ο Έλληνας ποιητής, πεζογράφος, φωτογράφος και ψυχαναλυτής Ανδρέας Εμπειρίκος, ο οποίος έμελλε να γίνει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ελληνικού υπερρεαλισμού. Η Υψικάμινος (1935) είναι η πρώτη ποιητική συλλογή, η οποία σε γενικές γραμμές εισάγει τον «ορθόδοξο» υπερρεαλισμό στην ελληνική λογοτεχνία.
Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από την Υψικάμινο:
Ο πιο ακατανόητος στρόβιλος εξικνούμενος από κλειδοκύμβαλον παρέσυρε τον ασπάλακα που κρατούσε η κανονική μύτη της μικρής νοσοκόμου. Ενώπιον του μεγαλομάρτυρος διελύθη το χέρι της νοσοκόμου και κατέπεσε με φοβερό πάταγο το δεξί μάτι ενός μαυροντυμένου ερπετού. Όμως ο καπνός δεν παρεσύρθη. Κάθε τολύπη έγινε σπίνος και επέμεινε με επικίνδυνο φανατισμό να οραματίζεται τη μυγδαλιά του κρυσφηγέτου μιας αριστοτεχνικής ορχήστρας. Ο θηριοδαμαστής ενικήθη και έλαμψε για χιλιοστή φορά ο φιόγκος που παρέσυρε πολλές λουόμενες γυναίκες προς το καφενεδάκι του χωριού του εξηκοστού ογδόου ονάγρου. Κανείς δεν κατεσπιλώθη περισσότερο από σκασμένο καρπούζι. Η ανημπόρια του παλιού κρονόληρου επατάχθη και στη θέσι της σηκώθηκε μια για πάντα μια κορυβαντιώσα ομίχλη.
δεν είναι δυνατόν να πούμε όχι να πούμε ναι
χωρίς το μέλλον του προορισμού μας
λιγυρών παρθένων.
μιας πολυσύνθετης σημαίας που κρατεί
τους εχθρικούς στόλους
εμπρός στα τείχη της καρδιάς μου
κατοχυρώνοντες ψευδαισθήσεις πιστοποιούντες
την ορθότητα της πορείας μας
και του καθενός κατοίκου της καρδιάς
μιας παμπαλαίας πόλης.
θα φανούμε γυμνότεροι και από την άφιξι
της καταδίκης παρομοίων πλοκαμιών
Ο Σουρεαλισμός δεν είναι μορφή της ποίησης. Είναι μια κραυγή του πνεύματος που ξαναγυρίζει στον εαυτό του με την απεγνωσμένη απόφαση να σπάσει τις αλυσίδες του. Και στην ανάγκη με υλικά σφυριά.
Γ. Μ.